Kompanija „Azmont“ uklonila vazduhoplovni spomenik u Kumboru

Najstariji sakralni vazduhoplovni spomenik podignut na prostoru bivše SFRJ uklonila je kompanija „Azmont“ koja u Kumboru gradi luksuzni turistički kompleks. Demontiranje ili izmeštanje ovog spomenika nije bilo planirano, a događaji koji su tome prethodili više nego jasno pokazuju da se njemu nije posvetila dovoljna pažnja.

Kako prenose crnogorski mediji, spomenik koji je podignut u čast palim vazduhoplovcima u Kumboru, razmontiran je pre mesec dana iako nije smetao izvođenju radova. Osim toga, prema ur­ba­ni­stič­ko-teh­nič­kim uslo­vi­ma ko­je je in­ve­sti­tor do­bio, on je mo­rao da bude sa­ču­van.

Aleksandar Kolo iz Muzeja vazduhoplovstva – Beograd je tim povodom za naš portal napisao tekst koji prenosimo u celosti:

– U današnje doba svedoci smo neverovatne transformacije društva. Ove promene se ponekad mogu porediti sa pravim potresom prepoznatljivim u svim njegovim segmentima, od ekonomskog, do kulturnog. Već izvesno vreme na udaru privatizacije nalazi se kulturna i istorijska baština, a sa tim i kolektivno sećanje zajednice. Ruše se industrijski objekti, čitavi kvartovi gradova, devastiraju spomenici – zatire sećanje.
 
Već izvesno vreme interesovanja vazduhoplovne javnosti na prostoru bivše Jugoslavije pobuđuje sudbina spomenika palim vazduhoplovcima podignutog na prostoru nekadašnje hidroplanske baze u Kumboru. Reč je o najstarijem sakralnom vazduhoplovnom spomeniku podignutom na prostoru nekadašnje zajedničke države.
 
Inicijativu za izradu ovog spomenika najverovatnije je dao kapetan korvete pilot-lovac Stevan Zdravković, komadant 3. hidroplanske komande (3. HK) u Kumboru. Troškove njegovog podizanja su finansirali pripadnici ove komande. Spomenik je zvanično otkriven 28. juna 1939. godine. Prisutnima se tom prilikom iskrenim rečima obratio komandant baze.

Do danas nije pronađena nikakva tehnička dokumentacija ili projekat ovog objekta. Tako je ostalo nepoznato ime autora spomenika i izvođača radova. Granitni spomenik je u obliku zasečene piramide, sa čije prednje strane se nalazi mermerna spomen-ploča na kojoj piše posveta:

U
SPOMEN
PALIM VAZDUHOPLOVCIMA
HIDRO BAZE
BOKE KOTORSKE

Ispod naslova uklesano je 28 imena i datuma pogibije vazduhoplovaca koji su pali dok su bili na službi u ovoj bazi.
 
Na vrhu piramide se nalazi bronzani orao kao opšti simbol vazduhoplovstva. U originalnoj verziji u podnožju table sa imenima poginulih vazduhoplovaca nalazio se još jedan izliveni orao sa slomnjenim desnim krilom. On je simbolizovao pale (poginule) drugove. Orao na vrhu predstavljao je žive koji su nastavili da lete i čuvaju sećanje na one koji više nisu među njima. Iznad table se nalazio i liveni reljefni znak Diplomiranog hidro-pilota.

Pod utiskom ove uspešne akcije koju je organizovala 3. HK, komandant Pomorskog vazduhoplovstva, kapetan bojnog broda Nikša Nardeli, naredio je da se u drugoj hidro bazi u Divuljama, nedaleko od komande PV, postavi obeležije iste namene. Do kraja iste godine podignut je spomenik daleko skromnije forme od neobrađenih blokova kamena u obliku grube piramide. Za ukras na vrhu ovog obeležija iz Kumbora je po naredbi Komandanta PV uzet orao slomnjenog krila.
 

Posle kapitulacije Jugoslavije, aprila 1941. godine, okupator je koristio obe baze. Do druge polovine 1943. godine tu su bile snage fašističke Italije, a kasnije nacističke Nemačke. Spomen obeležja su u od okupatora poštovana, pa su iz ratnog vihora izašli netaknuti. U poratnim godinama, pod udarom revolucionarnog naboja i nemara našao se spomenik u Divuljama. U nepoznatom pravcu nestao je orao i izviđački znak iznad spomen table. Raspad države Jugoslavije podigao je novi talas rušilačkog nagona. Na prostoru Hrvatske veliki broj spomenika je devastiran, srušen ili potpuno uništen. Ni spomen-ploča na piramidi u Divuljama nije prošla stroge kriterijume političke korektnosti, tako da je do danas opstala samo gruba piramida.

Spomenik u Kumboru je imao više sreće, jer se nalazio pod komandom mornarice. Uz neznatne promene opstao je preko sedamdeset godina. Pošto se nalazio u krugu kasarne spomenik nije bio dostupan javnosti, a nije bio ni na oku ustanova zaštite. Pitanje njegove zaštite se do sada nije postavljalo zato što Zavodi za zaštitu kulturnih i istorijskih spomenika za vreme SFRJ nisu imali nikakvu nadležnost na područjima vojnih ustanova. Spomenik u kasarni Kumbor je kako-tako održavan do 2011-12. godine, ali je posle postepeno zapušten i praktično zaboravljen. Posle odcepljenja Crne Gore praktično je zarastao u džunglu. Tako da se bez mačete i testere do njega nije moglo doći.

Promena vlasništva celokupnog kompleksa stare kasarne otvorila je 2012. godine po prvi put pitanje sudbine spomenika. Novi vlasnici iz azarbejdžanske kompanije AZMONT (AZMONT) pozvali su ekipu koja se bavila reciklažom čeličnog otpada. Ti ljudi su uglavnom sekli staru čeličnu ogradu unutar kasarne i stare kapije. Oni su iskoristili priliku da iščupaju i odnesu sa spomenika kovane lance i Znak hidroplanskog pilota.

Posle nekoliko kritičkih članaka koji su ovim povodom objavljeni u crnogorskoj dnevnoj štampi (Pobjeda i Vijesti), kompanija se trgla i pokrenula aktivnosti po pitanju zaštite Spomenika palim vazduhoplovcima i dragocene stare crkvica sv. Nedelje, koja se takođe nalazi u krugu kasarne u Kumboru. Tim povodom su ostvareni i prvi kontakti sa Muzejom vazduhoplovstva – Beograd, iz čega se izrodila i akcija spasavanja starih hangara iz hidro-baze u Kumboru. Pošto je kompanija odlučila da izmesti spomenik, crnogorska Uprava za zaštitu je 2013. godine preduzela prve mere da se demontaža i ponovno podizanje spomenika obavi na bezbedan način. Spomenik je detaljno snimljen, a svaki spoljni kamen je posebno obeležen.

Demontaža spomenika je obavljena nedavno i (koliko smo informisani) ponovno podizanje je planirano na posebnoj parkovskoj lokaciji. Ostaje nam da se nadamo da će rekonstrukcija spomenika biti urađena što savesnije. U okviru toga valjalo bi da se ispoštuje originalna ambijentalna celina koja se nekada nalazila ispred spomenika. To je zaveštanje, ali i obaveza prema jednom skoro zaboravljenom vremenu, kada je Boka Kotorska bila istovremeno velika pomorska i vazduhoplovna luka. Neka vrsta jugoslovenskog Perl Harbora ili Sevastopolja.

Aleksandar Kolo
Muzej vazduhoplovstva – Beograd