Zamenimo Kubove Torovima

Zoran Vukosavljević, bivši pripadnik raketnih jedinica PVO Vojske Jugoslavije, učesnik borbenih dejstava tokom NATO agresije i vrsan poznavalac PVO tematike ekskluzivni je Tango Six kolumnista.

Zoran će svakog drugog ponedeljka ekskluzivno pisati samo za naš portal o načinima kako obarati vazduhoplove sa ili bez posada, analiziraće aktuelne konflikte i iznositi mišljenja o najadekvatnijoj upotrebi ovog bitnog roda. Zoran je koautor knjige Nebeski štit sa zemlje – Samohodni raketni sistem 2K12 Kub/Kvadrat i administrator grupe o PVO tehnici na Fejsbuku.

Kada se govori o novijim sistemima PVO nezaobilazna tema je šta bi od tih sistema PVO moglo odgovarati našoj vojsci. U prethodnim kolumnama osvrnuo sam se na neka od mogućih rešenja. Pisao sam o razvoju sistema PVO Pancir S, o nekim sistemima PVO koji bi mogli zameniti sadašnje lake raketne i lake prenosne raketne sisteme PVO, poput Sosne i Verbe, a pisao sam i o sistemima PVO srednjeg do velikog dometa FK-3, S-300PS i PM i S-300V. Osvrnuo sam se i na sisteme Patriot.

Danas postoji zaista velika konkurencija među proizvođačima sistema PVO i na istoku i na zapadu, ali ja i dalje smatram da su sistemi PVO koji dolaze sa istoka, (čitaj: Rusije) najkvalitetniji i u tom smislu najviše pažnje posvećujem upravo njima.

Nakon kolumne u kojoj sam izneo neka gledišta o sistemima PVO koji potencijalno mogu zameniti naše Strele, u izvršavanju neposredne PVO trupa i objekata, svakako je veoma zanimljiva tema i pitanje nabavke novih sredstava PVO, koji bi mogli zameniti i/ili dopuniti postojeće raketne sisteme PVO Kub-M.

Verovatno prva asocijacija pada na  njegove naslednike, raketne sisteme PVO iz porodice Buk, ali i na raketne sisteme iz porodice Tor. Uostalom, još tokom vazdušnog rata nad SRJ 1999. godine, Vojska Jugoslavije izrazila je potrebu da se nabave savremeniji sistemi PVO i to Buk-M1 i Tor-M1. U tom smislu i grupa odabranih starešina Vojske Jugoslavije, boravila je tokom meseca maja 1999. godine u Rusiji na obuci na pomenutim sistemima. S obzirom na sprecifičnosti sistema, načina upotrebe i vođenja raketa, načelno su starešine sa sistema Kub pohađale obuku na sistemima Buk-M1, a starešine sa sistema Neva na sistemima Tor-M1. Ipak, do kraja rata (a ni do dan danas) nije došlo do nabavke ovih sistema PVO.

Tor

Samohodni raketni sistem PVO 9K330 Tor, razvijen i uveden u upotrebu u tadašnjem SSSR-u tokom 1986. godine, kao dopuna i zamena za starije sisteme 9K33 Osa/AK/AKM.

Ideja razvoja sistema Tor, pojavila se iz razloga praktične nemogućnosti dalje kvalitativne modernizacije sistema PVO Osa, usled prevelike složenosti antenskog sistema, sporije reakcije, ograničenja dejstva po jednom cilju sa maksimalno 2 rakete i drugih ograničenja koja se tiču dejstava na ciljeve na visinama samo do 5000 metara i brzinama ispod 360 km/h i ograničenja u vidu vrsta ciljeva na koje se može dejstvovati.

Sistem PVO Tor doneo je kvalitativna poboljšanja u jednostavnosti antenske konstrukcije, bržoj reakciji sistema, povećanoj visini dejstva do 6000 metara, praktičnom poništavanju svih ograničenja koja se tiču minimalnih brzina ciljeva i povećavanju tipova ciljeva na koje se može dejstvovati sa aviona, helikoptera i bespilotnih letelica, na krstareće rakete, precizno navođene avio-bombe i rakete (uključujući i protivradarske rakete) i balističke projektile kratkog dometa. Pored toga, pretežno se na prvim verzijama koristila gusenična šasija GM-355, radi bolje terenske prohodnosti i stabilnosti, a i bolje oklopne zaštite od dejstva protivradarskih raketa. Sa sistema Osa, zadržan je koncept vatrenog oruđa sa osmatračko-akvizicijskim radarom i radarom praćenja ciljeva i navođenja raketa na jednom vozilu i protivavionskim raketama, sa razlikom broja raketa koji je povećan sa 6 na 8 i načina lansiranja, koji je sada vertikalni. Zadržane su i veoma bliske metode navođenja raketa zemlja-vazduh.

Ipak, i ta prva verzija sistema PVO Tor, imala je svoja ograničenja, pre svega u mogućnosti jednovremenog dejstva samo na jedan cilj i to je veoma brzo otklonjeno na prvoj i do današnjeg dana najbrojnijoj verziji sistema 9K331 Tor-M1, koja je u naoružanje u SSSR-u uvedena 1991. godine.

Sistem PVO Tor-M1, uveo je novinu u konstrukciji radara za navođenje raketa, koji je sada radar sa faznom antenskom rešetkom (PFAR/PESA) sa malim brojem elemenata, koji omogućava dejstvo na 2 cilja jednovremeno.

Vatreno oruđe sistema PVO Tor-M1 sastoji se od:

– osmatračko-akvizicijskog radara sa radarom raspoznavanja „svoj-tuđi“ koji snop po azimutu formira mehaničkom rotacijom antene u krugu od 360 stepeni, a po elevaciji od 0-32 stepena ili od 32-64 stepena. Radar ima mogućnost otkrivanja ciljeva na daljinama od 18 – 22 (25) km, što je dovoljno da se obezbedi dejstvo na ciljeve na daljoj granici zone uništenja od 12 km, pod uglovima elevacije od 0-64 stepena. Radar ima mogućnost da prepozna vrste ciljeva i to: precizno vođene bombe/rakete, avione, helikoptere i neidentifikovane ciljeve.
– radara praćenja ciljeva i navođenja raketa koji ima mogućnost da za odabrane ciljeve odredi 4 osnovna parametra (azimut, daljina, visina i uglovna brzina). Po svojoj konstrukciji, radar je PFAR sa malim brojem elemenata koji skeniranje po azimutu i elevaciji vrši elektronskim putem. Fino traženje dodeljenog cilja odvija se u sektoru od 7 stepeni po elevaciji i 3 stepena po azimutu, što garantuje zahvat cilja u roku od 400 do 600 ms.  Radar obezbeđuje automatsko praćenje 2 cilja i navođenje do 2 rakete na 1 cilj ili 2 rakete na 2 cilja (po jedna raketa na svaki cilj).
– TV optičkog sistema/kanala, koji je pomoćni sistem kojim se vrši praćenje ciljeva po uglovnim koordinatama.
– digitalnog računara velike brzine obrade podataka.
– prijemno-pokazivačkih blokova i konzola.
– kodiranog radio-komunikacionog sistema.
– raketa zemlja-vazduh, 9M330/9M331, smeštene u dva kontejnera sa po 4 rakete u svakom.
– sistema napajanja električnom energijom, koji se sastoji od generatora koga pokreće gasna turbina ili motor samohodnog guseničnog vozila.
– pomoćne opreme.

Sistem PVO Tor-M1 karakteriše velika brzina reakcije sistema. Pod pojmom „reakcija sistema“, podrazumeva se sledeće:
– otkrivanje ciljeva osmatračko-akvizicijskim radarom, obrada podataka i inicijalno praćenje, utvrđivanje prioriteta po osnovu stepena pretnje i formiranje podataka o ciljevima za prosleđivanje radaru praćenja ciljeva i navođenja raketa
– orijentacija – usmeravanje radara za praćenje ciljeva i navođenje raketa ka najopasnijem cilju, po azimutu i elevaciji
– fina pretraga cilja od strane radara za praćenje ciljeva i navođenje raketa, prelazak na automatsko praćenje 2 najopasnija cilja i lansiranje raketa

Ovaj postupak ili „reakcija sistema“, traje od 3,4 do 10,6 sekundi, zavisno od parametara ciljeva i prisustva smetnji (elektronskih i prirodnih). Ukoliko se ovaj postupak vrši u pokretu, potrebno je dodati još oko 2 sekunde zbog zaustavljanja borbenog vozila. Tor-M1 dejstvuje sa zastanka, ne iz pokreta. Treba još dodati da je ceo proces u velikoj meri automatizovan. Moguć je uvezan rad 2 vatrena oruđa u sistemu Veza, kada 2 oruđa uvezanim radom pokrivaju zonu skeniranja od 0-64 stepena.

Bateriju Tor-M1 obično čine 4 vatrena oruđa i automatizovana baterijska komandna stanica 9S737 Ranžir koja ima zaduženja da prima podatke o ciljevima od vatrenih oruđa (maksimalno 6) i da vrši raspodelu ciljeva po vatrenim oruđima time sprečavajući da dva oruđa dejstvuju na iste ciljeve. Takođe, baterijska komandna stanica može primati podatke i od jednog vatrenog oruđa u bateriji koje ima dodeljenu funkciju ranog otkrivanja ciljeva i od osmatračko-akvizicijskog radara na višem hijerarhijskom mestu i na osnovu toga formirati pregled situacije u vazdušnom prostoru.

Baterija Tor-M1, može kao dodatna sredstva u svom sastavu imati i osmatračko-akvizicijske radare većeg dometa, poput P-19, Kasta 2E1 i Kasta 2EA, ali i druge radare.

M2

Sistem 9K332 Tor-M2, predstavlja duboku modernizaciju sistema Tor-M1 i u značajno meri otklanja nedostatke uočene kod te verzije. Pre svega to se odnosi na daljinu otkrivanja ciljeva, uz novi osmatračko-akvizicijski radar koji je koncipiran kao ravna antenska rešetka (preteča PFAR radara). Novi radar ima bolje karakteristike i može jednovremeno da prati do 48 ciljeva, zadržavajući isti domet otkrivanja po daljini kao i radar sistema Tor-M1, od 18 – 22 (25) km.

Vatreno oruđe je pored novog osmatračko-akvizicijskog radara, dobilo i modernizovani radar za praćenje ciljeva i navođenje raketa, sa većim brojem elemenata, koji može pratiti ciljeve u sektoru od 30 stepeni od bisektrise radara (sredine). Radar za praćenje ciljeva i navođenje raketa u mogućnosti jednovremeno navodi do 4 rakete na 2 cilja ili 4 rakete na 4 cilja (po jedna raketa na svaki cilj). Par antena za praćenje raketa, smešteno je sa leve i desne gornje strane radara za praćenje ciljeva i navođenje raketa. Nove modernizovane rakete 9M332, omogućile su povećanje dometa efikasnog dejstva sistema na 16 km po daljini i do 10 km po visini. Vatreno oruđe je potpuno automatizovano i može vršiti otkrivanje, akviziciju, praćenje, zahvat i dejstvo na ciljeve u pokretu. Baterija Tor-M2 sastoji se načelno od 4 vatrena oruđa, modernizovanog automatizovanog komandnog mesta baterije 9S737 Ranžir-Mk, koje suštinski ima slične zadatke i funkcije kao i kod sistema Tor-M1, uz dodatna unapređenja funkcija i veće brzine obrade podataka. Bateriji Tor-M2 mogu biti pridodati i dodatni osmatračko-akvizicijski radari radi ranog otkrivanja i praćenja ciljeva. U naoružanje Ruske vojske, sistem Tor-M2 uveden je tokom 2009. godine.

Kako radi raketa

Ono o čemu do sada nisam detaljnije pisao su rakete zemlja-vazduh 9M330/31/32 koje koriste sistemi iz porodice Tor.

Dakle, vatrena oruđa Tor, Tor-M1 i Tor-M2, naoružana su sa 8 raketa zemlja-vazduh, smeštenih u 2 kontejnera (modula) sa po 4 rakete. Kontejneri sa raketama su smešteni vertikalno, pa je tako i definisano lansiranje raketa – hladni start katapultom. S obzirom da je sistem Tor, predviđen i za dejstvo na ciljeve koji su veoma blizu, uvedeno je takozvano autonomno obaranje rakete po vertikali, gasodinamičkom metodom. Hladni start rakete katapultom, obaranje rakete po vertikali pomoću potiska sa mlaznica u gornjoj zoni rakete i onda start dvorežimskog motora. Autopilot upravlja rulima, ali brzina je nedovoljna za aerodinamičko upravljanje i zato imamo mali gas-generator u telu rakete u zoni rula i gasovi se kanalima razvode na svako krilce gde u korenu imamo po dve mlaznice, po jedna na svakoj strani krilca. Znači ukupno 8 malih mlaznica. Stvar je u tome da su otklon krilca i veličina potiska proporcionalni, što se krilce više otkloni to mlaz bude jači i potisak zapravo simulira ono što bi krilce ostvarilo aerodinamički da je brzina kretanja dovoljna. Kada su krilca nulovana, u neutralnom položaju, mlaz ravnomerno ide kroz obe mlaznice i sile se poništavaju, nema otklona rakete od aksijalne osi. I tako sve do trenutka startovanja motora koji se pokreće ili dostizanjem ugla otklona, negde oko 50 stepeni ili približno ili nakon isteka jedne sekunde, pa šta bude pre. Startom motora prekida se rad sistema gas-generatora i otklona putem istog, dalje je upravljanje aerodinamičko.

Raketa je opremljena blizinskim radio-upaljačem u nosu rakete zajedno sa predajnikom, dok su prijemnik blizinskog upaljača, antene prijema komandi upravljanja i autopilot smešteni u središnjem delu tela rakete. Bojeva glava je smeštena između sekcije za vođenje i raketnog motora, u donjem delu rakete, a na repnom delu se nalazi transponder  za praćenje rakete radarom za praćenje ciljeva i navođenja raketa sa zemlje.

Raketa se navodi na ciljeve u vazduhu koristeći tri osnovne metode:
– metoda sa 3 tačke – kada se raketa stalno dovodi u ravan sa radarom praćenja ciljeva i navođenja raketa i cilja. Raketa se navodi da leti pravo prema cilju.
– metoda sa polupreticanjem – kada se raketa navodi tako da se stalno nalazi na polovini maksimalno mogućeg ugla preticanja.
– metoda sa 3 tačke za niskoleteće ciljeve (NLC) – kada se raketa stalno dovodi u ravan sa radarom za praćenje ciljeva i navođenja raketa i cilja po azimutu, dok se u početnoj i srednoj fazi za određeni stepen podiže po uglu elevacije, da bi se izbegle smetnje stalnih odraza od Zemlje (tzv. Klateri) i onda se tokom približavanja tački susreta sa ciljem,  poravnava i po elevaciji.

Arktička verzija

Već sam pisao u ranijim kolumnama o sistemu Pancir-S, da su razvijene i takozvane arktičke verzije, odnosno verzije namenjene za upotrebu u područjima ekstremnih vremenskih uslova. Ni sistemi iz porodice Tor, nisu zaostajali u tom pravcu.

Arktičke verzije, sistema Tor-M2 nose oznaku Tor-M2DT i imaju gotovo iste borbene mogućnosti, a već se pojavila i nova modernizovana verzija arktičkog sistema pod nazivom Tor-A, koja se sastoji iz zglobnog guseničnog transportera-platforme DT-30PM, u svom sastavu ima radarski sistem i rakete i to njih 16 komada, u 2 kontejnera-modula sa po 8 raketa. Upravljačke i operatorske komponente, zajedno sa energetskim komponentama, sistemima za održavanje života u veoma hladnim uslovima i ljudstvo su smešteni u vučnom delu transportera, a u vučenom delu su elektronske komponente raketnog sistema – antenski sistem, primopredajni blokovi, talasovodni sistem. Rakete 9M338 imaju domet od 16 km po daljini i do 12 km po visini. Osmatračko-akvizicijski radar ima povećan domet otkrivanja ciljeva od 32 km, uz vreme reakcije sistema od 5 -10 sekundi. Sistem Tor-A u mogućnosti je da dejstvuje jednovremeno na 2 cilja sa 4 rakete ili na 4 cilja sa 4 rakete.
Moguć je uvezan rad 2 vatrena oruđa u sistemu Veza, kada 2 oruđa uvezanim radom pokrivaju zonu skeniranja od 0-64 stepena.

Treba napomenuti da temperaturni opseg moguće efikasne upotrebe naoružanja kojima je opremljena ruska vojska iznosi -50 do +50°C, a da su arktički Pancir i Tor tako konstruisani i opremljeni da se mogu koristiti i na nižim temperaturama od -50°C. Razvoj ovih sistema završen je krajem prošle godine, a već početkom ove godine je počelo uvođenje u naoružanje. Prve primerke dobiće jedinice VKS i Severne flote i koristiće se kao zaštita od napada iz vazduha jedinica i objekata ruskih baza na Arktiku.

Jedno od načina da se ovi PVO sistemi prilagode surovim klimatskim uslovima jeste i izbor adekvatnog vozila na kome su postavljeni njihovi elementi. U ovom slučaju primenjen je zglobni transporter guseničar DT-30PM koga proizvodi zavod IMZ ’’Vitjaz’’ iz grada Išimbaj. Ovo vozilo obezbeđuje visoku prohodnost u bilo kojim terenskim uslovima, a poseduje i amfibijska svojstva.

Nosivost transportera DT-30PM je 30 tona što u potpunosti zadovoljava zahteve instalacije sistema Pancir i Tor kao i njihovo borbeno dejstvo iz zastoja, u pokretu pa čak i plivanju u vodi. Mali specifični pritisak na tlo od samo 0,27 kg/cm² omogućuje ne samo velike mogućnost kretanja po teškom terenu već i obavljanje zadataka koji mogu zahtevati vožnju po miniranim površinama. Autonomija kretanja transportera je 700 km, maksimalna brzina na putu je 45 km/h a u vožnji pod vodom do 6 km/h.

Treba reći i da postoji i kontejnerska ili modularna verzija sistema Tor-M2, pod oznakom Tor-M2KM. Naime, radi se o kontejnerskom sistemu koji se isporučuje bez pratećeg vozila ili poluprikolice, te se samim tim može smestiti na noseću konstrukciju točkaškog ili guseničnog vozila bilo kog odgovarajućeg tipa (nosivost pre svega), kao i na nekakvu polu-prikolicu. Takođe, kontejner se može smestiti i na ratne brodove. Karakteristike i mogućnosti sistema su jednake i paritetne sistemu Tor-M2.

Tor-M1 i Tor-M2 u Ruskoj vojsci koriste i kao neposredna PVO u sklopu Brigada PVO naoružanih sa raketnim sistemima PVO iz porodice Buk i S-300V, kada se komandna stanica 9S737(MK) Ranžir potčinjava Komandno-informacionom sistemu Brigadnog nivoa Poljana-D4.

Pratite Tango Six i na društvenim mrežama. Na Instagramu, Jutjubu, Tviteru i Fejsbuku.